Thiếu Máu Thiếu Sắt: Nguyên Nhân, Dấu Hiệu Và Cách Điều Trị

Thiếu máu do thiếu sắt là một trong những vấn đề sức khỏe âm thầm nhưng phổ biến nhất hiện nay. Căn bệnh này thường tiến triển chậm, dễ bị nhầm lẫn với mệt mỏi thông thường, khiến nhiều người chủ quan. Invivo Lab cho biết, sắt là nguyên tố thiết yếu giúp cơ thể sản xuất hemoglobin – protein vận chuyển oxy nuôi sống các mô. Khi sắt thiếu hụt, cơ thể bắt đầu “đuối sức”, dẫn đến hàng loạt rối loạn từ tim mạch đến hệ thần kinh. Hiểu rõ cơ chế, dấu hiệu và cách phòng ngừa thiếu máu do thiếu sắt chính là bước đầu tiên để mỗi người chủ động bảo vệ sức khỏe bản thân.

Thiếu Máu Do Thiếu Sắt Là Gì

Thiếu máu do thiếu sắt là tình trạng cơ thể không có đủ sắt để tổng hợp hemoglobin – thành phần chính trong hồng cầu đảm nhiệm vận chuyển oxy. Khi lượng hemoglobin giảm, các mô và cơ quan không được cung cấp đủ oxy, gây ra hàng loạt triệu chứng mệt mỏi, chóng mặt, da nhợt nhạt và giảm tập trung 

Thiếu máu thiếu sắt là nguyên nhân phổ biến nhất của thiếu máu, có thể gặp ở nhiều đối tượng khác nhau, đặc biệt là trẻ em, phụ nữ mang thai và người bị mất máu mạn tính.

Đây là nguyên nhân phổ biến nhất gây thiếu máu, đặc biệt ở phụ nữ mang thai, sau mãn kinh, trẻ nhỏ và người mất máu mạn tính. Nếu không được phát hiện kịp thời, bệnh có thể gây tổn hại đến tim, não và làm giảm sức đề kháng nghiêm trọng.

Sinh Lý Bệnh Thiếu Máu Do Thiếu Sắt

Sắt trong cơ thể tồn tại ở hai dạng: dạng chuyển hóa hoạt động (tham gia trực tiếp vào quá trình tạo máu) và dạng dự trữ (lưu trữ trong mô để tái sử dụng khi cần).

Tổng lượng sắt trung bình trong cơ thể người trưởng thành dao động từ 3,5 – 4,5 mg/kg cân nặng, tương đương khoảng 4 gram ở nam giới khỏe mạnh và thấp hơn ở phụ nữ tiền mãn kinh do mất sắt trong kỳ kinh nguyệt. [1]

Phân bố sắt trong cơ thể:

• Hemoglobin chiếm khoảng 2 gram, tương đương hơn hai phần ba lượng sắt toàn cơ thể.

• Ferritin (dạng dự trữ): khoảng 1 gram ở nam và 0,5 gram ở nữ.

• Nhu mô gan chứa khoảng 1 gram sắt, đóng vai trò dự trữ trung gian.

• Myoglobin trong cơ vân giữ khoảng 300 mg, giúp lưu trữ oxy trong tế bào cơ.

• Hệ đại thực bào lưới nội mô (ở gan, lách, tủy xương) chứa khoảng 600 mg.

• Khoang vận chuyển sắt (transferrin huyết tương) chỉ chiếm 3 mg, nhưng đây là đường chính đưa sắt đến nơi sản xuất hồng cầu.

Sắt luôn được tái chế liên tục: mỗi ngày, khoảng 20–25 mg sắt được tái sử dụng từ các hồng cầu già bị phá hủy, trong khi lượng sắt hấp thu mới qua thức ăn chỉ khoảng 1–2 mg. Do đó, bất kỳ sự mất máu mạn tính hay rối loạn hấp thu nào cũng nhanh chóng làm cạn kiệt kho dự trữ sắt, dẫn đến thiếu máu.

Các Giai Đoạn Phát Triển Của Thiếu Máu Thiếu Sắt

Tiến trình thiếu sắt diễn ra âm thầm qua ba giai đoạn liên tiếp, mỗi giai đoạn biểu hiện bằng những thay đổi sinh hóa khác nhau trong máu. [2]

Giai đoạn 1: Suy giảm dự trữ sắt

Đây là giai đoạn sớm nhất, khi lượng ferritin – chỉ dấu của sắt dự trữ – giảm xuống dưới 30 ng/mL.

Hemoglobin và sắt huyết thanh vẫn bình thường, vì cơ thể còn đang huy động lượng sắt dự trữ trong gan và tủy xương.

Khi lượng sắt hấp thu kém, gan sẽ tăng sản xuất transferrin để “bắt giữ” sắt nhiều hơn, nhưng hiệu quả vẫn hạn chế.

Giai đoạn 2: Giảm sắt huyết thanh – rối loạn sinh hồng cầu

Lúc này, lượng sắt trong máu giảm rõ, dưới 50 mcg/dL, và độ bão hòa transferrin giảm dưới 15%.

Cơ thể phản ứng bằng cách tăng nồng độ thụ thể transferrin huyết thanh (>8,5 mg/L) nhằm huy động sắt cho tủy xương, nhưng khả năng sinh hồng cầu đã bắt đầu suy giảm. Người bệnh vẫn có thể chưa thấy triệu chứng, nhưng các chỉ số xét nghiệm đã báo động thiếu sắt chức năng.

Giai đoạn 3: Thiếu máu rõ rệt – hồng cầu nhỏ, nhược sắc

Khi nguồn sắt cạn kiệt, tủy xương không thể sản xuất đủ hemoglobin. Hồng cầu trở nên nhỏ và nhạt màu, dẫn đến thiếu máu thực sự.

Người bệnh xuất hiện các biểu hiện điển hình như mệt mỏi, tim đập nhanh, hoa mắt, da xanh và giảm khả năng tập trung. Nếu không điều trị, giai đoạn này có thể tiến triển thành thiếu máu mạn tính nặng, gây tổn thương tim, gan và thần kinh.

Nguyên Nhân Gây Thiếu Máu Do Thiếu Sắt

Thiếu máu do thiếu sắt có thể bắt nguồn từ nhiều cơ chế: mất máu, nhu cầu sắt tăng cao, hấp thu kém hoặc ăn uống thiếu hụt.

Mất máu kéo dài

Phụ nữ bị rong kinh, cường kinh hay người mắc xuất huyết tiêu hóa do loét dạ dày, viêm đại tràng, hoặc dùng thuốc giảm đau kéo dài (như NSAIDs) thường mất máu mạn tính. Sự mất sắt âm thầm này khiến cơ thể dần cạn kiệt nguồn dự trữ.

Ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản, rong kinh hoặc chu kỳ kinh nguyệt kéo dài có thể gây mất một lượng máu đáng kể mỗi tháng, làm giảm sắt dự trữ trong cơ thể

Nhu cầu sắt tăng cao

Trong thai kỳ, nhu cầu sắt của mẹ tăng gần gấp đôi để nuôi thai nhi và hình thành nhau thai. Nếu không bổ sung đầy đủ, người mẹ dễ rơi vào tình trạng thiếu máu, làm tăng nguy cơ sinh non, thai nhẹ cân hoặc mệt mỏi kéo dài sau sinh.

Rối loạn hấp thu sắt

Một số bệnh lý như viêm ruột mạn tính, bệnh celiac hoặc sau phẫu thuật dạ dày – ruột non làm giảm khả năng hấp thu sắt tại ruột. Dù ăn uống đủ, cơ thể vẫn không tận dụng được nguồn sắt đưa vào.

Xảy ra khi cơ thể không tổng hợp được transferrin vận chuyển sắt.

Chế độ ăn uống nghèo sắt

Người ăn chay trường hoặc chế độ ăn ít thịt đỏ, gan, hải sản thường thiếu sắt heme – loại sắt hấp thu tốt nhất. Ngoài ra, việc uống trà, cà phê, sữa trong bữa ăn cũng ức chế hấp thu sắt, trong khi vitamin C lại giúp tăng hấp thu hiệu quả.

Những Ai Dễ Bị Thiếu Máu Do Thiếu Sắt

• Phụ nữ trong độ tuổi sinh sản: Do mất máu mỗi kỳ kinh nguyệt hoặc mang thai.

• Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ: Nhất là trẻ sinh non hoặc bú mẹ hoàn toàn sau 6 tháng mà không được bổ sung sắt.

• Thiếu niên nữ ở tuổi dậy thì: Cơ thể phát triển nhanh nhưng chế độ ăn kiêng làm thiếu hụt sắt.

• Người cao tuổi: Dễ mắc các bệnh lý tiêu hóa gây xuất huyết vi thể.

• Người bệnh mạn tính: Loét dạ dày, polyp đại tràng, u xơ tử cung, lạc nội mạc tử cung.

• Người dùng thuốc dài ngày: NSAIDs hoặc thuốc ức chế bơm proton (PPI) có thể gây chảy máu tiêu hóa hoặc giảm hấp thu sắt.
  

Dấu Hiệu Nhận Biết Thiếu Máu Do Thiếu Sắt

Ban đầu, tình trạng thiếu máu do thiếu sắt có thể nhẹ đến mức bạn không nhận thấy. Nhưng khi lượng sắt giảm và tình trạng thiếu máu trở nên nghiêm trọng hơn, các triệu chứng cũng trở nên tồi tệ hơn. [3]

Các triệu chứng thiếu máu do thiếu sắt có thể bao gồm:

• Mệt mỏi tột độ.
• Sự yếu đuối.
• Da nhợt nhạt.
• Đau ngực, tim đập nhanh hoặc khó thở.
• Đau đầu hoặc chóng mặt hoặc choáng váng.
• Tay chân lạnh.
• Lưỡi bị kích ứng hoặc đau.
• Móng tay giòn.
• Hội chứng chân không yên.

Thiếu máu do thiếu sắt cũng có thể gây ra:

• Muốn ăn những thứ không phải là thực phẩm, chẳng hạn như đá, đất hoặc đất sét.
• Không muốn ăn, đặc biệt là ở trẻ sơ sinh và trẻ em.
• Thèm mùi lạ, chẳng hạn như mùi cao su, chất tẩy rửa hoặc chất tẩy rửa.

Những biểu hiện này có thể nhầm lẫn với stress hoặc thiếu ngủ, vì vậy việc xét nghiệm máu định kỳ là cách duy nhất để xác định chính xác nguyên nhân.

Biến Chứng Nguy Hiểm Nếu Không Điều Trị

Thiếu máu do thiếu sắt kéo dài có thể dẫn đến:

• Suy tim do tim phải hoạt động quá mức để bơm oxy cho cơ thể.
  

Suy tim xảy ra trong trường hợp thiếu máu nặng hoặc kéo dài.

• Rối loạn thần kinh: giảm trí nhớ, mất tập trung, mất ngủ.

• Suy giảm miễn dịch, cơ thể dễ nhiễm trùng.

• Chậm phát triển ở trẻ nhỏ: ảnh hưởng đến trí tuệ và thể chất.

• Biến chứng thai kỳ: sinh non, thai chậm phát triển, xuất huyết sau sinh.

• Giảm chất lượng sống: cơ thể luôn mệt mỏi, giảm hiệu suất học tập và làm việc.

Cách Chẩn Đoán Thiếu Máu Do Thiếu Sắt

Đặc điểm của thiếu máu do thiếu sắt là tiến triển âm thầm, vì vậy nhiều người chỉ phát hiện bệnh khi tình cờ xét nghiệm hoặc đi khám vì lý do khác. Quá trình chẩn đoán luôn bắt đầu từ khai thác bệnh sử, khám lâm sàng và xét nghiệm máu chuyên sâu để xác định mức độ thiếu sắt cũng như tìm nguyên nhân gây thiếu máu.

1. Chẩn đoán xác định

Bác sĩ sẽ đánh giá hai nhóm yếu tố chính:

• Triệu chứng lâm sàng: Người bệnh thường có biểu hiện mệt mỏi, da xanh, niêm mạc nhợt, dễ hoa mắt, chóng mặt, giảm tập trung.

• Triệu chứng xét nghiệm: Kết quả công thức máu cho thấy thiếu máu hồng cầu nhỏ nhược sắc. Trong xét nghiệm sinh hóa, nồng độ ferritin huyết thanh < 30ng/ml và/hoặc độ bão hòa transferrin < 30%, là dấu hiệu đặc trưng giúp khẳng định tình trạng thiếu sắt.

Nồng độ ferritin huyết thanh thấp là dấu hiệu đặc trưng của thiếu sắt.

2. Chẩn đoán nguyên nhân

Bước tiếp theo là xác định nguồn gốc của thiếu sắt, liệu do mất máu, giảm hấp thu, hay cung cấp sắt không đủ.
Bác sĩ sẽ tiến hành thăm khám tổng quát, kết hợp các xét nghiệm tìm nguyên nhân như:

• Nội soi dạ dày – đại tràng để phát hiện xuất huyết tiêu hóa, polyp hoặc loét.

• Siêu âm ổ bụng và kiểm tra phụ khoa nhằm loại trừ các nguyên nhân mất máu ở tử cung, buồng trứng.

• Xét nghiệm phân tìm trứng giun móc, hoặc CD55, CD59 trong trường hợp nghi ngờ rối loạn huyết học bẩm sinh hiếm gặp.

3. Các xét nghiệm chuyên sâu đánh giá thiếu sắt

Để xác định chính xác tình trạng và mức độ thiếu máu, bác sĩ có thể chỉ định:

• Tổng phân tích tế bào máu: Ghi nhận số lượng hồng cầu, hemoglobin và hematocrit giảm; hồng cầu nhỏ, nhược sắc.

• Sắt huyết thanh và ferritin: Giảm thấp hơn mức bình thường.

• Transferrin và khả năng gắn sắt toàn phần: Tăng cao, trong khi độ bão hòa transferrin lại giảm.

Những thông số này giúp đánh giá không chỉ mức độ thiếu sắt mà còn theo dõi tiến triển điều trị sau này.

Phương Pháp Điều Trị Thiếu Máu Do Thiếu Sắt

1. Bổ sung sắt

• Đường uống là lựa chọn đầu tiên, sử dụng các muối sắt fumarat, gluconat hoặc sulfat.

• Đường tiêm hoặc truyền tĩnh mạch chỉ áp dụng khi bệnh nhân không dung nạp hoặc hấp thu kém.

• Điều trị cần duy trì tối thiểu 3–6 tháng sau khi hemoglobin hồi phục để tái tạo kho dự trữ sắt.

2. Điều chỉnh chế độ ăn uống

• Ăn nhiều thực phẩm giàu sắt: thịt bò, gan, lòng đỏ trứng, hải sản, đậu, rau xanh đậm.

• Kết hợp thực phẩm chứa vitamin C để tăng hấp thu.

• Tránh uống trà, cà phê, sữa cùng bữa ăn có sắt.

3. Xử lý nguyên nhân nền

Điều trị viêm loét dạ dày, polyp tiêu hóa, u xơ tử cung hoặc các rối loạn hấp thu. Phụ nữ rong kinh có thể được chỉ định thuốc nội tiết hoặc phẫu thuật nếu cần.

4. Truyền máu (nếu nặng)

Áp dụng khi bệnh nhân có triệu chứng nghiêm trọng hoặc bệnh tim kèm theo.

Phòng Ngừa Thiếu Máu Do Thiếu Sắt Hiệu Quả

• Ăn đa dạng thực phẩm chứa sắt, ưu tiên nguồn động vật.

• Kết hợp trái cây giàu vitamin C như cam, kiwi, dâu tây trong khẩu phần ăn.

• Hạn chế chất ức chế hấp thu sắt: trà đặc, cà phê, thực phẩm nhiều canxi.

• Bổ sung sắt theo hướng dẫn bác sĩ với người mang thai, trẻ nhỏ hoặc người có bệnh mạn tính.

• Khám sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm các rối loạn tiềm ẩn.

Kết Luận: 

Thiếu máu do thiếu sắt tuy phổ biến nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa nếu bạn hiểu rõ nguyên nhân và chủ động kiểm soát từ sớm. Hãy duy trì chế độ dinh dưỡng cân bằng, bổ sung sắt đúng cách và khám định kỳ tại Invivo Lab để theo dõi sức khỏe huyết học toàn diện. Bởi chỉ cần phát hiện sớm, bạn đã đi trước biến chứng một bước dài.